Za początek Polski Ludowej powszechnie uważa się 22 lipca 1944 roku - dzień ogłoszenia Manifestu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (tzw. Manifest Lipcowy). Oficjalnie PKWN, zwany również Komitetem Lubelskim, powołany został przez Krajową Radę Narodową (KRN) w Lublinie 21 lipca 1944 roku, w rzeczywistości jednak powstał dwa dni wcześniej w Moskwie - KRN chodziło o stworzenie wrażenia, że Polacy z własnej inicjatywy powołują rząd na ziemiach wyzwolonej Polski, położonych między frontem radziecko-niemieckim, a tzw. linią Curzona.

PKWN przystąpił do organizowania "władzy ludowej" na wyzwolonym obszarze Polski, na zachód od linii Curzona. Wyrażało się to m. in. w wydawaniu dekretów, przewidujących karę śmierci za wiele przestępstw o charakterze politycznym (np. kodeks karny Wojska Polskiego z 23 września 1944 r.).

Na wyzwolonych ziemiach polskich, niezależnie od nowych władz działało radzieckie NKWD, aresztując osoby związane z Armią Krajową i innymi organizacjami niepodległościowymi oraz polskim rządem na wychodźstwie i organizując ich wywózki do łagrów na terenie ZSRR.

W grudniu 1944 roku Krajowa Rada Narodowa, tymczasowy parlament polski, przekształciła PKWN w Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej. Premierem został dotychczasowy przewodniczący PKWN Edward Osóbka-Morawski.

W czerwcu 1945 roku, w wyniku porozumienia przedstawicieli Rządu Tymczasowego z niektórymi działaczami politycznymi z kraju i emigracji, powstał Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, którego premierem został Edward Osóbka-Morawski, a wicepremierami Władysław Gomułka i Stanisław Mikołajczyk, emigracyjny działacz Polskiego Stronnictwa Ludowego.

Powstały system polityczny zapewniał rzeczywistą władzę aparatu Polskiej Partii Robotniczej (PPR) w państwie (kontrolowanie władz i instytucji państwa, partii politycznych, organizacji społecznych, gospodarki) w warunkach ograniczonej suwerenności Polski. W kwietniu 1945 roku podpisano polsko-radziecki układ o przyjaźni, wzajemnej pomocy i współpracy powojennej, przedłużony później w 1965 roku, a w następnych latach Polska zawarła podobne układy z pozostałymi krajami "demokracji ludowej". W październiku 1945 roku podpisała Kartę Narodów Zjednoczonych. W lipcu 1945 roku, na konferencji w Poczdamie, ustalono przebieg zachodnich i północnych granic RP. Na ziemiach, które znalazły na wschód od nowych granic pozostało ok. 13,8 mln Polaków. Na ziemiach przejętych przez Ukraińską SRR zostało 8,1 mln Polaków, na ziemiach przyznanych przez Stalina Białoruskiej SRR żyło 5 mln, a na ziemiach przejętych przez Litewską SRR ok. 0,7 mln.

Do 1947 roku PPR umocniła swoją władzę w kraju, likwidując praktycznie opozycyjne podziemie polityczne i zbrojne oraz wyeliminowała z życia politycznego jedyną legalną siłę opozycyjną - założone w 1945 roku PSL Stanisława Mikołajczyka. Formalne zwycięstwo blokowi PPR, PPS, SL i SD przyniosły oficjalne (faktycznie sfałszowane) wyniki referendum ludowego (słynne 3 x TAK) w 1946 roku i wybory do Sejmu Ustawodawczego - polskiej Konstytuanty w 1947 roku Jednocześnie prowadzono odbudowę kraju ze zniszczeń wojennych, które przyniosły straty ok. 40% majątku narodowego. Szczególne znaczenie miał przy tym Plan 3-letni (1947-1949) - zasiedlanie Ziem Odzyskanych, reforma rolna i nacjonalizacja przemysłu.

W 1948 roku nastąpił zwrot polityczny, oznaczający nasilenie się stalinizacji w metodach budowy socjalizmu w Polsce i eliminację z życia politycznego idei tzw. polskiej drogi do socjalizmu, przez odsunięcie od władzy Gomułki (pod zarzutem tzw. odchylenia prawicowo-nacjonalistycznego) oraz zjednoczenie partii politycznych i organizacji społecznych na warunkach narzuconych przez komunistów. W lipcu 1948 roku powstał Związek Młodzieży Polskiej z połączenia czterech organizacji młodzieżowych, w grudniu 1948 roku powstała Polska Zjednoczona Partia Robotnicza z połączenia Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Partii Socjalistycznej, w 1949 roku powstało Zjednoczone Stronnictwo Ludowe z połączenia Stronnictwa Ludowego z resztkami PSL Mikołajczyka oraz Centralna Rada Związków Zawodowych i Związek Bojowników o Wolność i Demokrację (ZBoWiD). W 1950 roku część działaczy chadeckich wstąpiła do Stronnictwa Demokratycznego. Uprzemysłowienie kraju kontynuowano w latach 1950-1955 (Plan 6-letni), redukując tym samym środki na rolnictwo, a rozbudowując głównie przemysł ciężki, zbrojeniowy, maszynowy, energetyczny. W tym okresie rozpoczęto także kolektywizację rolnictwa; trwała przebudowa społeczna kraju (migracja ludności, urbanizacja). W 1950 roku zawarto umowę pomiędzy kościołem katolickim a państwem zakładającą przejęcie majątków kościelnych i Caritasu.

22 lipca 1952, w ósmą rocznicę powstania Polski Ludowej, uchwalono Konstytucję Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (konstytucję lipcową). Państwo polskie dopiero wówczas oficjalnie zmieniło nazwę na Polska Rzeczpospolita Ludowa. Jednocześnie wzmacniano totalitarny system rządów, nasiliła się represyjna działalność Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (teza o zaostrzaniu się walki klas), która przejawiała się m.in. w procesach przeciwko działaczom politycznym z okresu międzywojennego i wojny, generałom i oficerom Wojska Polskiego, byłym żołnierzom Armii Krajowej. Wzmogły się również ataki na Kościół i duchowieństwo (internowanie prymasa Stefana Wyszyńskiego w latach 1953-1956). Konsekwencje zaostrzonego kursu politycznego ponieśli też niektórzy działacze partii (uwięzienie Gomułki w 1951 roku). Przynależność Polski do bloku państw demokracji ludowej utrwaliło członkostwo w strukturach gospodarczych (od 1949 roku w Radzie Wzajemnej Pomocy Gospodarczej) i wojskowo-politycznych (od 1955 roku w Układzie Warszawskim)